ਉਪਨਿਆਸ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਸ਼ (ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ), ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।

ਉਪਨਿਆਸ [ਨਾਂਪੁ] ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ , ਨਾਵਲ

ਉਪਨਿਆਸ ਸਰੋਤ : ਸਹਿਤ ਕੋਸ਼ ਪਰਿਭਾਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ

ਉਪਨਿਆਸ :  ਉਪਨਿਆਸ ਜਾਂ ਨਾਵਲ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਹਿਤਿਕ ਵੰਨਗੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਸੌਖੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਂ ਜੇ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਠਿਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ‘ਉਪ’ ਅਤੇ ‘ਨਿਆਸ’ ਦੇ ਜੋੜ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ (ਮਨੁੱਖ ਦੇ) ਨਿਕਟ ਰਖੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ; ਅਰਥਾਤ ਅਜਿਹੀ ਕਥਾ ਜਾ ਅਜਿਹਾ ਵਰਣਨ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਲਿਖੇ ਜਾ ਹਰੇ ਉਪਨਿਆਸ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਪੁਰਾਤਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ‘ਨਾਟੑਯ ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਉੱਲੇਖ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਪ੍ਰਸਾਦਨਮ’ੑ ਜਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਢੰਗ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ‘ਬ੍ਰਿਹਤ ਕਥਾ’, ‘ਪੰਚ ਤੰਤ੍ਰ’ ਅਤੇ ‘ਬੁੱਧ ਜਾਤਕ ਕਥਾਵਾਂ’, ਅਜਿਹੇ ਉਪਨਿਆਸ ਦੇ ਹੀ ਨਮੂਨੇ ਹਨ। ਉਪਨਿਆਸ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਨਾਵਲ (Novel) ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨੋਵੇਲਾ (Novella) ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਬਰ ਜਾਂ ਸੱਚੀ ਤੇ ਤਾਜ਼ਾ ਬੀਤੀ ਹੋਈ ਘਟਨਾ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦਾ ਪਰਿਆਇਵਾਚੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਦੀਆਂ ਵਿਚ ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਇੰਨਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਉਹ ਗੁਣ ਵੀ ਪਚਾ ਲਏ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਲੇਖ, ਪੱਤਰ–ਸਾਹਿੱਤ, ਇਤਿਹਾਸ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਹਿੱਤ, ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਤਕ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਉਪਨਿਆਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਸੀਂ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹੀ ਕਰ ਸਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਉਹ ਗੱਦ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ–ਬੱਧ ਬਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਕ ਜਾਂ ਕਈ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਵਾਲਟਰ ਸਕਾਟ (Walter Scott) ਨੇ ਉਪਨਿਆਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਰੋਜ਼ਨਾਮਚਾ ਆਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਅਜਿਹੇ ਹੋਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਗਲੀ ਦੇ ਮੋੜ ਤੇ ਦੇਖ ਸਕੀਏ। ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਯੋਗ ਥਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਹਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਆਪਣੀ ਤਕਨੀਕ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵੱਤਾ ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਤੇ ਪਾਠਕ ਦਾ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਬੰਧ ਤੋਂ ਉਲਟ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੰਪੂਰਣ ਉਪਨਿਆਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਥਾ–ਵਸਤੂ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤੱਤ ਕਥਾ ਸੂਤਰ ਜਾਂ ਥੀਮ, ਮੁੱਖ ਕਥਾਨਕ ਜਾਂ ਪਲਾਟ, ਉਪ–ਕਥਾਨਕ ਜਾਂ ਅੰਡਰ ਪਲਾਟ, ਅੰਤਰ ਕਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਐਪੀਸੋਡ, ਪੱਤਰ, ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨੇ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆ ਪਾਤਰਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਮਾਲੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਆਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੇ ਫੁੱਲ ਚੁਣ ਕੇ ਇਕ ਗੁਲਦਸਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋਂ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕ੍ਰਮ–ਬੱਧ ਕਰਕੇ ਇਕ ਪਲਾਟ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਫ਼ੌਰਸਟਰ (E.M. Forster) ਨੇ ਆਮ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਲਾਟ ਦਾ ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ ਉਦਾਹਰਣ ਇਕ ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ : “ਇਕ ਸੀ ਰਾਜਾ, ਇਕ ਸੀ ਰਾਣੀ। ਰਾਜਾ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋ ਰਾਣੀ ਮਰ ਗਈ”। ਇਹ ਇਕ ਸਿੱਧੀ ਸਾਧੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਪਰ “ਇਕ ਸੀ ਰਾਜਾ, ਇਕ ਸੀ ਰਾਣੀ। ਰਾਜਾ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਣੀ ਗ਼ਮ ਨਾਲ ਮਰ ਗਈ।” ਰਾਣੀ ਦੇ ਗ਼ਮ ਨਾਲ ਮਰਨ ਨਾਲ ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਪਲਾਟ ਬਣ ਗਿਆ। ਗ਼ਮ ਕਿਉਂ ਹੌਇਆ? ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਅਟੁਟ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਲਾਟ ਵੱਲੋਂ ਦੁੱਖੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੋ, ਇਸ ਕਿਉਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕ੍ਰਮ–ਬੱਧ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਪਲਾਟ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਲਾਟ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਦੋ ਅਨਿਖੜਵੇਂ ਅੰਗ ਹਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੂਜੇ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰਵਾਇਤੀ ਉਪਨਿਆਸਾਂ ਵਿਚ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਪਾਠਕ ਦੀ ਰੁਚੀ ਤੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਰੋਚਕ ਕੁਦਰਤੀ ਬਿਆਨ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

               ਪੱਛਮੀ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਉਪਨਿਆਸਾਂ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ ਕਿ ਉਪਨਿਆਸ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਾਹਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇਤਿਹਾਸ। ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਵਾਲਟਰ ਸਕਾਟ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਅਲੈਗਜ਼ਾਂਡਰ ਡਿਯੂਮਾ (Alexandre Dumas) ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਪਨਿਆਸ ਦੇ ਸਫ਼ਲ ਲੇਖਕ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੋਮਾਂਸ (historical romance) ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉੱਤਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਆਦਰਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਪਨਿਆਸ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ–– (1) ਕਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਸਾਮਿਅਕ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਕਾਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਕਾਲ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਉਪਨਿਆਸ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀ ਸਦੀ ਈ. ਵਿਚ ਬਾਰਥੈਲਮੀ (Barthelemy) ਅਤੇ ਸਟਰੱਟ (Strutt) ਨੇ ਲਿਖੇ; (2) ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੋਮਾਂਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸਕਾਟ, ਡਿਯੂਮਾ ਤੇ ਲਿਟਨ (Lytton) ਨੇ ਦੱਸੇ ਹਨ; (3) ਤੀਜਾ ਨਿਰੋਲ ਇਤਿਹਾਸ ਉਪਨਿਆਸ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਉਹਲੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਉਜਾਗਰ ਕਰਕੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਅਜਿਹੇ ਉਪਨਿਆਸ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਤਾਲਸਤਾਇ (Tolstoy) ਦਾ ‘ਯੁੱਧ ਤੇ  ਅਮਨ’ (War and Peace) ਅਤੇ ਨਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ‘ਸੈਨਾਪਤੀ’ ਅਤੇ ‘ਏਤਿ ਮਾਰਗ ਜਾਣਾ’। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੋਮਾਂਸ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਕਈ ਉਪਨਿਆਸ ਘਟਨਾ–ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਆਦਰਸ਼ ਨਾਇਕ ਦੀ ਸਖ਼ਸੀਅਤ ਉਘਾੜਨ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਔਕੜਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਪਰਾਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਉਪਨਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ, ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ, ਸਥਾਨਕ (local) ਤੇ ਯਥਾਰਥ ਵੰਨਗੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਮਾਜਕ ਉਪਨਿਆਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥਕ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਫਰਾਸੀਸੀ ਉਪਨਿਆਸਕਦਾਰ ਬਾਲਜ਼ਾਕ (Balzac) ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਵੰਨਗੀ ਦਾ ਇਕ ਉਪ–ਰੂਪ ਸਮੱਸਿਆ ਉਪਨਿਆਸ (problem novel) ਹੈ। ਇਸ ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਤਲਾਕ, ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਨਜੋੜ ਜਾਂ ਜਾਤੀ ਭੇਦ ਆਦਿ। ਜੇ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁਣ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਭੰਡਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਉਪਨਿਆਸ (Propaganda novel) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰਮਜੀਵੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਉਪਨਿਆਸ (Proletarian novel) ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੁਆਂਦੇ ਹਨ। ਧਰਤੀ ਦਾ ਉਪਨਿਆਸ (novel of the soil) ਵਿਚ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਆਰਥਿਕ ਬਣਤਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਕਟਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਤੂਫ਼ਾਨ, ਭੂਚਾਲ, ਹੜ੍ਹ, ਕਲਰੀ ਧਰਤੀ ਜਾਂ ਲੰਬੀ ਔੜ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਯਥਾਰਾਥ ਜਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਆਧਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਅਤੇ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀ ਸਦੀ ਈ. ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਈ. ਵਿਚ ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਲੋਚਨਾ ਬਣ ਗਈ। ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਿਕ ਜਾਂ ਚਿਤ੍ਰਾਤਮਕ ਵਰਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਚੋਣ ਹੋਣ ਲਗੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੇਖਕ ਮੋਪਾਸਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ (a slice of life)ਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕਵਾਦ ਲਹਿਰ ਅਧੀਨ ਫਲੌਬੋਅਰ (Flaubert,1821–80 ਈ) ਤੇ ਜ਼ੋਲਾ (Zola, 1840–1902ਈ) ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੰਦ ਕਹਿ ਕੇ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਿਕਟਰ ਹਿਊਗੋ (Victor Hugo) ਨੇ ਪੀੜਿਤ ਕੈਦੀਆਂ ਅਤੇ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਪਨਿਆਸਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਬਣਾਇਆ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਣ ਗਏ। ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਨੇ ਪਲਾਟ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ। ਹੈਨਰੀ ਜੇਮਜ਼ (Henry James), ਮਾਰਸਲ ਪਰੂਸਤ (Marcel Proust) ਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਪਨਿਆਸ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਅੰਸ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਉਪਨਿਆਸ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ––ਪਹਿਲਾ ਪੂਰਵਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦ–ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਸਰਾ ਚੇਤਨਾ–ਪ੍ਰਵਾਹ ਪੱਧਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕ੍ਰਮ–ਬੱਧ ਨਾ ਹੋਣਾ। ਅਜਿਹੇ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਅਨਭੂਤੀ ਦੇ ਆਤਮ–ਨਿਸ਼ਨ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਈ. ਵਿਚ ਇਹ ਰੁਚੀ ਇੰਨੀ ਵੱਧ ਗਈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਰਣਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਕ੍ਰਿਆਤਮਕ (verbal) ਅਤੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਅਪਣਾਈ ਕਿ ਜਿਸ ਤੋਂ ਚੇਤਨਾ–ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਾ ਉਪਨਿਆਸ ਬਣਿਆ।  ਜੇਮਜ਼ ਜੋਆਇਸ (James Joyce) ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਯੂਲੀਸਸ’ (Ulysses,1922 ਈ.) ਵਿਚ ਡਬਲਿਨ ਦੇ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਡੈਡਲਾਸ ਦੇ ਇਕ ਦਿਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਦਿੱਤਾ। ਬਿਸ੍ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਜੀਨੀਆ ਵੁਲਫ (Virginia Woolf) ਦੇ ਉਪਨਿਆਸ ਦੀ ਚੇਤਨਾ–ਪ੍ਰਵਾਹ ਧਾਰਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਚੇਤਨਾ–ਪ੍ਰਵਾਹ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਮਰੀਕਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਲੀਅਮ ਜੇਮਜ਼ (William James) ਨੇ ਕਰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ “ਚੇਤਨਾ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਭਕਤ ਹੋ ਕੇ ਉਪਸਥਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਹਮਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਨਕਲੇਅਰ (Sinclair), ਨੇ ਡੌਰਥੀ ਰਿਚਰਡਸਨ (Dorothy Richardson) ਦੇ ਉਪਨਿਆਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 1915 ਈ. ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪੱਧਤੀ ਤਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜ਼ੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੋ, ਅੱਜ ਦਾ ਉਪਨਿਆਸ ਕੇਵਲ ਕ੍ਰਮ–ਬੱਧ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਾਕਾ ਜਾਂ ਬਿਆਨ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਪਨਿਆਸ ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ।

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਈ. ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਉਪਨਿਆਸ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ–ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਪਨਿਆਸ ਦੀ ਇਸ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ–ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਨਾਉਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੂਸ ਵਿਚ ਸਾਮਵਾਦੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਮਗਰੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ–ਉਪਨਿਆਸ ਰੂਸੀ, ਅਮਰੀਕਨ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਗਏ। ਮਾਈਖ਼ਲ ਸ਼ੋਲੋਖਫ ਦੇ ਰੂਸੀ ਉਪਨਿਆਸ, ਅਪਟਨ ਸਿਨਕਲੇਅਰ ਦੇ ਅਮਰੀਕਨ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਉਪਨਿਆਸ, ਜਾਰਜ ਆਰਵਲ (George Orwell) ਰੈਕਸਵਾਰਨਰ (Rex Warner) ਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਉਪਨਿਆਸ ਅਤੇ ਲੀਅਨ ਯੂਰੀਸ (Leon Uris) ਦੇ ਇਜ਼ਰਾਇਲੀ ਉਪਨਿਆਸ ਰਾਜੀਨੀਤੀ ਉਪਨਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ‘ਪ੍ਰੇਮ ਲਗਨ’, ਬੀਬੀ ਸ਼ਾਮ ਕੌਰ ਦਾ ਉਪਨਿਆਸ ‘ਵੈਰੀ ਪ੍ਰੀਤਮ’ ਰਾਜਨੀਤੀ ਉਪਨਿਆਸਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਉਪਨਿਆਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਾਲਟਰ ਸਕਾਟ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਪਨਿਆਸ, ਦੇਵਕੀ ਨੰਦਨ ਖਤਰੀ ਦੇ ਰੋਮਾਂਸ ‘ਚੰਦਰ ਕਾਂਤਾ’, ਰਤਨ ਨਾਥ ਸਰਸ਼ਾਰ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਹਲੀਮ ਸ਼ਰਰ ਦੇ ਰੋਮਾਸ਼ ਬੜੀ ਰੁੱਚੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਡਾ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ (1853–1908 ਈ.) ਨੇ ‘ਸ਼ਰਾਬ ਕੌਰ’ ਤੇ ‘ਜੰਗ ਮੜੋਲੀ’ ਲਿਖੇ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ (1872–1957 ਈ.) ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੋਮਾਂਸ ਲਿਖੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵੈਦ (1881–1936 ਈ.) ਨੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਟ੍ਰੈਕਟ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ। ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ (1891–1935 ਈ.) ਨੇ ਵੀ ਸਮਾਜਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ। ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ (1897–1971 ਈ.) ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਪਨਿਆਸਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ‘ਉਪਨਿਆਸ ਚੇਤਨਾ’ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਦਰਜਨ ਦੇ ਲਗਭਗ ਉਪਨਿਆਸਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਹੀਂ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਰੂਲਾ (ਜਨਮ 1919 ਈ.) ਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕਵਾਦ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀਆਂ ਧਰਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੰਤ ਸਿਘ ਸੇਖੋਂ (ਜਨਮ 1908 ਈ.), ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ (ਜਨਮ 1919 ਈ.), ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ ਨੇ ਯਥਾਰਢਵਾਦੀ ਪੱਧਤੀ ਅਪਣਾਈ ਹੈ। ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੇਵਲ (ਜਨਮ 1920 ਈ.) ਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨੇ ਫ਼ਰਾਇਡਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਨਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਨਾਵਲ ‘ਪੁੰਨਿਆ ਤੇ ਮੱਸਿਆ’ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਧਾਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਦੇ (‘ਕਲ ਵੀ ਸੂਰਜ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹੇਗਾ’, ‘ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆਲਾ’)  ਚੇਤਨਾ–ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਫ਼ਲ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਵੀ ਉਪਨਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਨਵੀਨ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

[ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ–– Lubbock,P : The Craft of Fiction; James The Art of Fiction; Forster. E.M. Aspects of the Novel; Beach, J.W. The Twentieth Century Novel; Muir, E. The Structure of the Novel]

ਉਪਨਿਆਸ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਸ਼ ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ (ੳ ਤੋਂ ਕ)

ਉਪਨਿਆਸ, (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ : ਉਪਨਯਾਸ) / ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ : ਗੱਲ ਦਾ ਫੈਲਾਉ, ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ; 2. ਨਾਵਲ, ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅੰਗ, ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਕਲਪਤ ਕਹਾਣੀ