ਖਟ ਸਰੋਤ : ਗੁਰੁਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਾਰ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।

ਖਟ. ਸੰ. खट्. ਧਾ—ਚਾਹੁਣਾ—ਇੱਛਾ ਕਰਨਾ, ਢੂੰਡਣਾ, ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨਾ। ੨ ਸੰ. ੄ਟੑ. ਛੀ. ਸ਼ਸ਼ (Six). “ਏਕ ਘੜੀ ਖਟ ਮਾਸਾ.” (ਤੁਖਾ ਬਾਰਹਮਾਹਾ) ੩ ਛੀ ਸੰਖ੍ਯਾ ਵਾਲੀ ਵਸਤੁ. ਜੈਸੇ ਖਟ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ, ਖਟ ਕਰਮ ਆਦਿ. “ਖਟ ਭੀ ਏਕਾ ਬਾਤ ਬਖਾਨਹਿ.” (ਰਾਮ ਮ: ੫) ੪ ਸੰ. खट ਅੰਧਾ ਕੂਆ (ਅੰਨ੍ਹਾ ਖੂਹ). ੫ ਕਫ. ਬਲਗਮ। ੬ ਹਲ. ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਦ । ੭ ਘਾਸ (ਘਾਹ). ੮ ਦੇਖੋ, ਖੱਟਣਾ। ੯ ਸਿੰਧੀ—ਖਾਟ. ਮੰਜਾ.

ਖਟ ਸਰੋਤ : ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (ਸ਼੍ਰੀਮਹਿਤ ਪੰਡਿਤ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕ੍ਰਿਤ), ਡਾ. ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਤ ਕੇਂਦਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

ਖਟ (ਸੰਖ. ਵਾ.। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਖ਼ਟ੍ਟ ਤੋਂ ਖਟੑਕ ਉਸ ਤੋਂ ਖਟ=ਛੇ) ੧. ਛੀ, ਛੇ, ਪੰਜ ਤੇ ਇਕ। ਯਥਾ-‘ਨਵ ਛਿਅ ਖਟ ਕਾ ਕਰੇ ਬੀਚਾਰੁ’ (ਨਵ) ਨੌ ਵਿਆਕਰਨ (ਛਿਅ) ਛੇ ਸਾਸਤ੍ਰ (ਖਟ) ਵੇਦ ਦੇ ਛੇ ਅੰਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇ। ਤਥਾ-‘ਖਟ ਰਸ ’ ਮਿੱਠਾ , ਖੱਟਾ , ਸਲੂਣਾ , ਕੌੜਾ , ਤਿੱਖਾ ਤੇ ਲਠੇ ਪਾਉਣਾ (ਜਾਮਨੂੰ ਵਰਗਾ) ਤਥਾ-‘ਖਟ ਸਾਸਤ੍ਰ’ ਖਟ ਦਰਸ਼ਨ ਨ੍ਯਾਯ, ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਕ, ਮੀਮਾਂਸਾ, ਵੇਦਾਂਤ , ਸਾਂਖ੍ਯ, ਪਾਤੰਜਲ।       ਦੇਖੋ , ‘ਖਟ ਦਰਸਨ’ ‘ਖਟੁ ਦਰਸ’

ਤਥਾ-‘ਖਟ ਕਰਮ ’ ਛੇ ਕਰਮ। ਯੱਗ ਕਰਨਾ ਕਰਾਉਣਾ, ਵਿਦ੍ਯਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ, ਦਾਨ ਦੇਣਾ ਲੈਣਾ ।

          ਹਠ ਯੋਗ ਵਿਚ ਛੇ ਕਰਮ ਇਹ ਹਨ- ੧. ਧੋਤੀ , ੨. ਬਸਤੀ , ੩. ਨੇਤੀ , ੪. ਤ੍ਰਾਟਕ, ੫. ਨਿਉਲੀ, ੬. ਕਪਾਲ ਭਾਤੀ। ਯਥਾ-‘ਨਿਉਲੀ ਕਰਮ ਖਟੁ ਕਰਮ ਕਰੀਜੈ’। ਵੈਸਨਵ ਧਰਤ ਦੇ ਖਟ ਕਰਮ^* ਇਹ ਹਨ- ੧. ਇਸ਼ਨਾਨ , ੨. ਸੰਧਿਆ, ੩. ਜਪ , ੪. ਹੋਮ, ੫. ਅਤਿਥੀ ਪੂਜਾ , ੬. ਦੇਵ ਪੂਜਾ। ਯਥਾ-‘ਖਟੁ ਕਰਮ ਕੁਲ ਸੰਜੁਗਤੁ ਹੈ ਹਰਿ ਭਗਤਿ ਹਿਰਦੈ ਨਾਹਿ’। ਤਥਾ-‘ਕਰਿ ਕਿਰਿਆ ਖਟੁ ਕਰਮ ਕਰੰਤਾ ’।

          ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੇ ਚਕ੍ਰ ਹਨ।

ਯਥਾ-‘ਖਟ ਨੇਮ ਕਰਿ ਕੋਠੜੀ ਬਾਂਧੀ ਬਸਤੁ ਅਨੂਪੁ ਬੀਚ ਪਾਈ ’ ਖਟ ਚਕਰ ਕਰਕੇ ਦੇਹ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਬੰਧੀ ਹੈ ਅਰ ਚੇਤਨ ਸਤਾ ਰੂਪੀ ਸੁੰਦਰ ਵਸਤੂ ਇਸ ਵਿਚ ਰਖੀ ਹੈ। ਪੰਜ ਪ੍ਰਾਣ ਅਤੇ ਛੀਵਾਂ ਅੰਤਹਕਰਨ ਏਹ ਖਟ ਚਕਰ ਹਨ। ਯੋਗ ਵਿਦ੍ਯਾ ਵਾਲੇ ਮੁਲਾਧਾਰ ਤੋਂ ਨਾਭਿ, ਹਿਰਦਾ, ਕੰਠ , ਭਰਵਟਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੇ ਦਸਮ ਦੁਆਰ ਤੀਕ ਛੀ ਪਦਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਕ੍ਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

          ਦੇਖੋ, ‘ਚਕ੍ਰ ੧.’

ਯਥਾ-‘ਖਟੁ ਮਟੁ ਦੇਹੀ ਮਨੁ ਬੈਰਾਗੀ ’ ਖਟ (ਮਟ) ਕੋਠੇ ਭਾਵ ਚਕ੍ਰਾਂ ਵਾਲੀ ਦੇਹੀ ਤੋਂ ਮਨ ਵਿਰਕਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ‘ਖਟ ਲਖਣ ’-

ਦੇਖੋ, ‘ਖਟ ਲਖੵਣ’, ‘ਖਾਟੰਗਾ’

----------

* ਇਕ ‘ਖਟ ਕਰਮ’ ਹੋਰ ਹਨ ਜੋ ਨਿੰਦਤ ਕਹੇ ਹਨ- ਵਸੀਕਾਰ, ਸ਼ਾਂਤ, ਸਤੑੰਭਨ, ਬਿਦ੍ਵੇਖ, ਉਚਾਰਨ, ਮਾਰਨ।