ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਸਰੋਤ :
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ
ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ : ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ ਦੀ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਨ ਤੇ ਰੋਮ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ‘ਕੌਮੀ ਦੇਵੀ’ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਰੋਮ ਵਿਚ ਅੱਗ ਵੇਸਤਾ (Vesta) ਦੇਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੁਜਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਰੋਮਨ ਕਵੀ ‘ਓਵਿਡ’ (Ovid) ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਗ ਇਤਨਾ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਉਦਾਤ ਦੇਵਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੂਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਅਗਨੀ-ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਅੱਗ ਸਦਾ ਬਦਲੀ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਹੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਗੋਰੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਦੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਵੀ ਅਗਨੀ-ਪੂਜਾ ਹਰ ਇਕ ਈਰਾਨੀ ਆਰੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਸੀ। ਅਵੇਸਤਾ (Avesta) ਵਿਚ ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਮੱਖ ਪੂਜਾ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅੱਗ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ‘ਅਥਰਵਨ’ ਆਖਦੇ ਸਨ, ਵੈਦਿਕ ਅਥਰਵਣ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਮਾਣ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਨ। ਅਵੇਸਤਾ ਵਿਚ ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੰਤਰ ਰਿਗਵੇਦ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਹਨ। ਪਾਰਸੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਇਤਨਾ ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਉੱਦਾਤ ਦੇਵਤਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਅੱਗ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੈਦਿਕ ਆਰੀਆ ਵਾਂਗ ਪਾਰਸੀ ਲੋਕ ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਮੋਈ ਹੋਈ ਅਸ਼ੁੱਧ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਉਹ ਖ਼ਿਆਲ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।
ਅਵੇਸਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਰੋ (ਅਗਨੀ) ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਦੈਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੈ। ਅੱਗ ਅਹੁਰ ਮਜ਼ਦ (Ahura Mazda) ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪੁੱਤ ਦਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਰਤੁਸ਼ਤ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ।
ਪਰ ਅੱਗ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਉਦਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਲਪਨਾ ਭਾਰਤੀ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਹੈ ਉੱਨੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਦੇ ‘ਸ੍ਰੋਤ’ ਭਾਗ ਤੇ ‘ਗ੍ਰਹਿ’ ਭਾਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੀ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਦੇਵ-ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਇੰਦਰ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਅਗਨੀ ਦਾ ਹੀ ਦੂਜਾ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਉਸਤਤੀ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸੌ ਸੂਕਤਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਗਨੀ ਦੇ ਵਰਣਨ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰੂਪ ਜਵਾਲਾ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਆਦਿ ਵੈਦਿਕ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਦਾ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਗਨੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਈ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਭੜਕਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗ ਬੜ੍ਹਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਬਲਦ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਜੁਆਲਾ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾ, ਊਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਚਮਕ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ‘ਅਗਨੀ’ ਲਈ ਕਈ ਲਕਬ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ‘ਅਗਨੀ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਬੰਧ ਲਾਤੀਨੀ ‘ਇਗਨਿਸ’ (Ignis) ਤੇ ਲਿਥੂਏਨਿਆਈ (Lithuanian) ਉਗਨਿਸ (Ugnis) ਨਾਲ ਕੁਝ ਜੁੜਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾਰਥਕ-ਵਾਚੀ ਅੱਗ ਬਣਾਉਣਾ ਭਾਸ਼ਾ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅੱਗ ਦੇ ਜਲਣ ਤੇ ਲਾਟ ਨਿਕਲਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਧੂਮਕੇਤੂ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ‘ਜਾਤਵੇਦਾ’ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ। ਅਗਨੀ-ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਕਿਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਸੁਰਗ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਜਲ ਜਾਂ ਸੁਰਗ, ਹਵਾ ਤੇ ਧਰਤੀ ਹਨ। ਅਗਨੀ ਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਸਿਰਾਂ, ਤਿੰਨਾਂ ਜੀਭਾਂ ਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅੱਗ ਦੇ ਦੋ ਜਨਮਾਂ––ਧਰਤੀ ਤੇ ਸੁਰਗ––ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਅੱਗ ਦੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵੈਦਿਕ ਕਥਾ ਯੂਨਾਨੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ। ਅੱਗ ਦਾ ਜਨਮ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਥੋਂ ਮਾਤ-ਰਿਸ਼ਵਾ ਨਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ੀ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਈ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਲੈ ਆਇਆ। ਅੱਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੱਡਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ‘ਗ੍ਰਹਿ ਦੇਵਤਾ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਤੇ ਪੂਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਗਨੀ ਗ੍ਰਹਿਯ, ਗ੍ਰਹਿਪਤੀ (ਘਰ ਦਾ ਮਾਲਕ) ਤੇ ਵਿਸ਼ਪਤੀ (ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ) ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ (1-4-1-10) ਵਿਚ ਗੋਤਮ ਰਾਹੂਗਣ ਅਤੇ ਵਿਦੇਧ ਮਾਥਵ ਵੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਅੱਗ ਦਾ ਸਾਰਸਤ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਆਰੀਆ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸੰਘਤਾਕਾਲ ਵਿਚ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੀਕ ਸੀਮਤ ਰਿਹਾ, ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ੈਲ ਗਿਆ। ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ ਦੇ ਉਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕਿਰਿਆ ਸਬੰਧੀ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਸਵਾਹਾ’ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਪਾਵਕ’, ‘ਪਵਮਾਨ’ ਤੇ ‘ਸ਼ੁਚੀ’ ਹਨ।
ਲੇਖਕ : ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ,
ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ : 1670, ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਮਿਤੀ : 2015-07-15, ਹਵਾਲੇ/ਟਿੱਪਣੀਆਂ: no
ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਸਰੋਤ :
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਦਰਭ ਕੋਸ਼, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ
ਅਗਨੀ, ਦੇਵਤਾ : ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ-ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਪੂਜਣਯੋਗ ਦੇਵਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵ-ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਇੰਦਰ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਸ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਥਾਨ ਹੈ। ‘ਰਿਗਵੇਦ’ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ੳਸਤਤ ਵਿਚ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮੰਤ੍ਰ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਵੈਦਿਕ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਾ ਰੂਪ ਜਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਾਧਾਰਣ ਅੱਗ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਬਦਲਾਂ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਹ-ਦੇਵਤਾ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝੀ ਗਈ ਹੈ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਸਮਰਥਾ, ਕਾਰਜ-ਖੇਤਰ ਆਦਿ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਸ ਦੇਨਾਂ ’ਤੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣ (‘ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ’) ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਪੁਲਿੰਗ ਸਰੂਪ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਗਨੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕਈ ਪੌਰਾਣਿਕ ਆਖਿਆਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਵਸੁ ਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਅਗਨੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦਕ੍ਰਸ਼ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ‘ਸ੍ਵਾਹਾ’ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ—ਪਾਵਕ, ਪਵਮਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਚਿ। ਛੇਵੇਂ ਮਨਵੰਤਰ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੀ ਵਸੁਧਾਰਾ ਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਦ੍ਰਵਿਣਕ ਆਦਿ 45 ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ 49 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਗਨੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰਮਾਂ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਪਕਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਯੂਨਾਨ, ਰੋਮ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਗਨੀ ਦੀ ਦੇਵਤਾ ਅਥਵਾ ਦੇਵੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਾਸਨਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ।
ਵਿਉਤਪਤੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਅਗਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ—ਜੋ ਉਪਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਾਧਾਰਣ ਅਗਨੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਕੁਝ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ। ‘ਆਦਿਤ੍ਰਯ ਪੁਰਾਣ’ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਤਰਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ—ਇਸ ਦੇ ਭਰਵਟੇ, ਦਾੜ੍ਹੀ, ਕੇਸ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਪੀਲੀਆਂ ਹਨ, ਅੰਗ ਸਥੂਲ ਹਨ ਅਤੇ ਪੇਟ ਲਾਲ ਹੈ। ਬਕਰੇ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੈ, ਰੁਦ੍ਰਾਖ ਦੀ ਮਾਲਾ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਈ ਹੋਈ ਹੈ।ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਲਪਟਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਧਾਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਵਾਯੂ ਪੁਰਾਣ’ ਵਿਚ ਹੋਮ ਦੇ ਯੋਗ ਅਗਨੀ ਦਾ ਲੱਛਣ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ—ਲਪਟਾਂ ਨਾਲ ਯੁਕਤ, ਗੋਲ ਠੋਸ ਸ਼ਿਖਾ ਵਾਲਾ, ਘਿਉ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਵਰਗਾ, ਚਿਕਣਾ ਅਤੇ ਸਜੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਅਗਨੀ ਸਿੱਧੀਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜ ਮਹਾਭੂਤਾਂ (ਜਲ, ਧਰਤੀ, ਆਕਾਸ਼, ਤੇਜ, ਅਤੇ ਵਾਯੂ) ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਇਹ ਦੇਵਤਾ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ‘ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ’ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਭੈ ਵਿਚ ਕਾਰਜ-ਲੀਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਾਂ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ੍‘ਭੈ ਵਿਚਿ ਪਵਣੁ ਵਹੈ ਸਦਵਾਉ।/ ਭੈ ਵਿਚਿ ਚਲਹਿ ਲਖ ਦਰੀਆਉ।/ ਭੈ ਵਿਚ ਅਗਨਿ ਕਢੈ ਵੇਗਾਰਿ।/ ਭੈ ਵਿਚਿ ਧਰਤੀ ਦਬੀ ਭਾਰਿ।/ ਭੈ ਵਿਚ ਇੰਦੁ ਫਿਰੈ ਸਿਰ ਭਾਰਿ।/ ਭੈ ਵਿਚਿ ਰਾਜਾ ਧਰਮ ਦੁਆਰੁ’ (ਅ.ਗ੍ਰੰ. 464) ।
ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਬੈਸੰਤਰ (ਵੈਸ਼੍ਵਾਨਰ) ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ—‘ਅੰਨੁ ਦੇਵਤਾ ਪਾਣੀ ਦੇਵਤਾ ਬੈਸੰਤਰ ਦੇਵਤਾ….’ (ਅ.ਗ੍ਰੰ. 473)। ਬਿਲਾਵਲ ਰਾਗ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਨੇ ਬੈਸੰਤਰ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਣ ਅੱਗ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ—‘ਲੋਕਨ ਕੀਆ ਵਡਿਆਈਆ ਬੈਸੰਤਰਿ ਪਾਗੋ’ (ਅ.ਗ੍ਰੰ. 808)।
ਲੇਖਕ : ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ,
ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਦਰਭ ਕੋਸ਼, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ : 1663, ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਮਿਤੀ : 2015-12-01, ਹਵਾਲੇ/ਟਿੱਪਣੀਆਂ: no
ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਸਰੋਤ :
ਪੰਜਾਬ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ
ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ : ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦੇਵਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ। ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਇੰਦਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਚਾਵਾਂ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਕਈ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਕਿਧਰੇ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਦਯੋਂਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਸੰਤਾਨ। ਇਕ ਹੋਰ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨੀ ਅੰਗਿਰਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਇਸ ਨੂੰ ਕਸ਼ਯਪ ਅਤੇ ਅਦਿਤੀ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੰਵਲ ਫੁੱਲ ਵਿਚੋਂ ਹੋਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ।
ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬੜਾ ਆਲੌਕਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਸੂਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਸੱਤ ਜੀਭਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਦੋ ਵੱਡੇ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਨਿਗਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਾਟਾਂਦਾਰ ਬਰਛਾ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਰਥ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਘੋੜੇ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਭੇਡੂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਇਹ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਹਰ ਘਰ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਕਦੀ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕ ਬਲਦੀ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜੂਠਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ । ਹਿੰਦੂ ਪਵਿੱਤਰ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਅਤੇ ਯੱਗ ਕਰਕੇ ਹਨ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਲੇਖਕ : ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ,
ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ, ਹੁਣ ਤੱਕ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ : 1583, ਪੰਜਾਬੀ ਪੀਡੀਆ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਮਿਤੀ : 2017-10-25-11-14-27, ਹਵਾਲੇ/ਟਿੱਪਣੀਆਂ: ਹ. ਪੁ.–ਪੰ. ਲੋਂ ਵਿ. ਕੋ. 1:123
ਵਿਚਾਰ / ਸੁਝਾਅ
Please Login First
