ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ

ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ : ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਦੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੰਡਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖ਼ਾਸ ਥਾਂ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੁਰਾਣ ਨੂੰ ‘ ਪੰਚ ਲਕਸ਼ਣ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸਰਗ , ਪ੍ਰਤੀ ਸਰਗ , ਵੰਸ਼ , ਮਨਵੰਤਰ ਤੇ ਵੰਸ਼ਾਨੁਚਰਿਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਵਰਣਨ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਇਸ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਧਾਰਣ ( Exoteric ) ਤੇ ਗੁਪਤ ( Esoteric ) ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਇਤਨਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਅਨੰਦ-ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਛਾਪੇ ਹੋਏ ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ 383 ਅਧਿਆਇ ਤੇ 11 , 457 ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ । ਪਰ ਨਾਰਦ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਚ ਪੰਦਰ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤੇ ਮਤੱਸਯ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਬਲਾਨ ਸੇਨ ਦੇ ‘ ਦਾਨ-ਸਾਗਰ’ ਵਿਚ ਇਸੇ ਪੁਰਾਣ ਦੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਟੁਕਾਂ ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਦੀ ਛਪੀ ਹੋਈ ਕਾਪੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗੁੰਮ ਹੋਣਾ ਤੇ ਨਾ ਮਿਲਣਾ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਠੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

                  ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉਤੇ ਆਮ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾ ਉਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਦਸ ਅਵਤਾਰ ( ਅਧਿ : 1-16 ) ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ( ਅਧਿ : 17-20 ) ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਅਧਿਆਇ 21 ਤੋਂ 106 ਵਿਚ ਮੰਤਰ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ-ਕਲਾ ਦਾ ਸੂਖਮ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਸਥਾਪਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਤੱਕ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ । ਭੂਗੋਲ ( ਅਧਿ : 107-120 ) , ਜੋਤਿਸ਼-ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਵੈਦਿਕ ( ਅਧਿ : 121-149 ) ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਣਨ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ , ਸਹਾਇਤਾ , ਜਾਇਦਾਦ , ਨੌਕਰ ਚਾਕਰ , ਕਿਲ੍ਹੇ , ਰਾਜ ਦਾ ਧਰਮ ਆਦਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਹੈ ( ਅਧਿ : 219-245 ) । ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਬੜਾ ਵਾਕਫ਼ੀ ਭਰਪੂਰ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਅਸਤਰਾਂ , ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਤੇ ਫੌਜੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕ ਵਰਣਨ ਹੈ ( ਅਧਿ : 249-253 ) । ਆਖ਼ਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਆਯੁਰ ਵੇਦ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਵਰਣਨ ਕਈ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ਅਧਿ : 279-305 ) । ਪਿੰਗਲ , ਅਲੰਕਾਰ , ਸ਼ਾਸਤਰ , ਵਿਆਕਰਣ ਤੇ ਕੋਸ਼ ਸਬੰਧੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ

ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ   : ਇਹ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਰਾਹੀਂ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕ ਪੁਰਾਣ ਹੈ । ਪੁਰਾਣ , ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ । ਇਹ ਸਿਮ੍ਰਤੀਆਂ ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਪਰ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਈ. ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੋਲ੍ਹਵੀ ਸਦੀ ਈ. ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖੇ ਗਏ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ 18 ਮਹਾਪੁਰਾਣ ਅਤੇ 18 ਤੋਂ 88 ਤਕ ਉਪਪੁਰਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਲੱਛਣ ਹਨ । ਮਹਾਪੁਰਾਣ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ।

              18 ਮਹਾਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਛੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ , ਛੇ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਛੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਪੁਰਾਣ ਹਨ । ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਜੋ ਲਗ ਭਗ ਦੱਸਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ , ਛੇ ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਥੇ ਪੁਰਾਣ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ , ਅਵਤਾਰ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀਆਂ , ਸ਼ਿਵ ਪੂਜਾ , ਯੁੱਧ-ਕਲਾ , ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਰਤਵਾਂ , ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।