ਅਲਾਹੁਣੀ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਕੋਸ਼, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।

ਅਲਾਹੁਣੀ (ਨਾਂ,ਇ) ਰੁਦਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਰ ਗਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸੇ ਗਏ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਬੋਲ

ਅਲਾਹੁਣੀ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਸ਼ (ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ), ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।

ਅਲਾਹੁਣੀ [ਨਾਂਇ] ਗੀਤਨੁਮਾ ਵਿਰਲਾਪ ਜੋ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੋਗਮਈ ਲੋਕ-ਗੀਤ

ਅਲਾਹੁਣੀ ਸਰੋਤ : ਸਹਿਤ ਕੋਸ਼ ਪਰਿਭਾਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ

ਅਲਾਹੁਣੀ : ‘ਅਲਾਹੁਣੀ’ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਸੋਗਮਈ ਜਾਂ ਮਾਤਮੀ ਲੋਕਗੀਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਕਸਬੇ ਦੀ ਨੈਣ, ਮਿਰਾਸਣ ਜਾਂ ਮਿਸ਼ਰਾਣੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਖੜੋ ਕੇ ਅਲਾਹੁਣੀ ਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਅਫਸੋਸ ਕਰਨ ਆਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਖੜੋ ਕੇ ਮ੍ਰਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬੋਲ ਕੇ ਹਾਇ–ਹਾਇ ਦੇ ਤਾਲ ਤੇ ਰੋਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਿਆਪਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸਿਆਪਾ ਮੱਥੇ, ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਚਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੌਲੀ, ਪਰ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਮੱਥੇ, ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਪੱਟਾਂ ਉਤੇ ਵਜਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਾਲ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਾ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਨੈਣ ਬਾਹਰ ਵੀ ਕਢ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

          ਆਯੂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਲਾਹੁਣੀ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ– ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਵੇਲੇ ਬੇਧਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੇ ਪਾਈ ਗਈ ਅਲਾਹੁਣੀ ਵਿਚ ਪਾਈ ਅਲਾਹੁਣੀ ਬੜੀ ਹਿਰਦੇ ਮਮਤਾ ਦਾ ਪੱਖ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਰਧ ਦੀ ਮੌਤ ਵੇਲੇ ਪਾਈ ਗਈ ਅਲਾਹੁਣੀ ਵਿਚ ਕਰੁਣ ਰਸ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ ਸਥਾਨਾਂਤਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਠਠੇਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰੀਕਣਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਮਰਦਾਵੇਂ ਅਤੇ ਜ਼ਨਾਨੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਕਰਕੇ ਸਿਆਪਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ– ‘ਤੰਦ ਅਜੇ ਨਾ ਕਤੀ, ਧੀਏ ਮੋਰਨੀਏ’, ‘ਮੁਛ ਅਜੇ ਨਾ ਫੁਟੀ’ ਹਾਇਹਾ ਸ਼ੇਰ ਸਰੂ ਜਿਹਾ’ ਆਦਿ। ਨੈਣਾਂ ਜਾਂ ਮਿਰਾਸਣਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਯਾਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਤਨੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਤੁਰੰਤ ਅਲਾਹੁਣੀ ਦੇ ਬੋਲ ਘੜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਆਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਹਢੇਬਾ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਸੁਖਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਢਬ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਪਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਵੀ ਮੁਕਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਲਾਹੁਣੀ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕ–ਗੀਤ ਹੈ ਜੋ ਕੇਵਲ ਮਰਨ ਦੇ ਅਵਸਰ ਤੇ ਹੀ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਵਸਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ,  ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕਲਿਆਂ ਜਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਣਗੁਣਾਣਾ ਵੀ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

          ਲੋਕ–ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਅਧਿਕਤਰ ਲੋਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਾਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਣ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ–ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਕਾਵਿ–ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਉਤੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ ਵਡਹੰਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਪੰਜ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ, ਚੌਥੀ ਅਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਵਿਚ ਛੇ ਛੇ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਚਾਰ ਪਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਵਿਚ ਚਾਰ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਅੱਠ–ਅੱਠ ਪਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਅਲਾਹੁਣੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਦੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਪੰਕਤੀ ‘ਰਹਾਉ’ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੁੰਡਲੀਆਂ ਛੰਦ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦੀ ਸਮੀਪਤਾ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਿਤ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿਯੋਗ ਜਨਿਤ ਵੈਰਾਗ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਅਸਲੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਜਿਆਸੂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਮਰਨੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਉੱਤੇ ਵਡਿਆਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਧਕ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੇ ਭੈ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਚਾਰ ਚਾਰ ਪਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਚਾਰ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਵਡਹੰਸ ਰਾਗ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਿਨਾ ਸਿਰਲੇਖ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਵਾਲੀ ਬਿਰਹ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਅਤੇ ਤੀਬਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਪਤੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਕਰੁਣਾਮਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਨ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਬੜੇ ਸਫਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਛੰਦ ਦੇ ਲੱਛਣ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕਲਸ ਛੰਦ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਲੀਆਂ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ– “ਧੰਨੁ ਸਿਰੰਦਾ ਸਚਾ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਜਿਨਿ ਜਗੁ ਧੰਧੇ ਲਾਇਆ। ਮੁਹਲਿਤ ਪੁਨੀ ਪਾਈ ਭਰੀ ਜਾਨੀਅੜਾ ਘਤਿ ਚਲਾਇਆ।”

[ਸਹਾ. ਗ੍ਰੰਥ– ਡਾ. ਵਣਜਰਾ ਬੇਦੀ : ‘ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਕੋਸ਼’ (ਭਾਗ ੧); ਡਾ. ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲ : ‘ਅਮਰ ਕਵੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ’; ਡਾ. ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਕੌਰ ਜੱਗੀ : ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕਾਵਿ ਕਲਾ’]