ਬਾਣ ਭੱਟ ਸਰੋਤ : ਬਾਲ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ (ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ), ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ

ਬਾਣ ਭੱਟ : ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੱਦਕਾਰ ਬਾਣ ਭੱਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੱਤਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਪੂਰਵ ਕਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਸਮਰਾਟ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ 606 ਤੋਂ 648 ਤੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ।

        ਬਾਣ ਭੱਟ ਦਾ ਜਨਮ ‘ ਸ਼ੋਣ’ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਸਦੇ ਪਿੰਡ ‘ ਪ੍ਰੀਤੀਕੂਟ’ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ । ਉਹ ਇੱਕ ਧਨਾਢ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਚਿੱਤਰਭਾਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜਦੇਵੀ ਸੀ ।

        ਬਾਣ ਭੱਟ ਦੀ ਮਾਤਾ ਉਸ ਦੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਈ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਚੌਦ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਬਾਣ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ । ਅਜਿਹੇ ਘਰੇਲੂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਬਾਣ ਨੂੰ ਘੁਮੱਕੜ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ-ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਅਨੇਕ ਕਵੀਆਂ , ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ , ਗਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਕਈ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਰਾਜ ਘਰਾਣੇ ਵੇਖੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂਕੁਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।

        ਬਾਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ :

                                    1. ਹਰਸ਼ ਚਰਿਤ                      2. ਕਾਦੰਬਰੀ

        ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਚੰਡੀਸ਼ਤਕ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਪਾਰਵਰਤੀ ਪਰਿਣਯ ਵੀ ਬਾਣ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ।

        ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ‘ ਆਖਿਆਨ ਸਾਹਿੱਤ’ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ‘ ਕਥਾ’ ਅਤੇ ‘ ਆਖਿਆਈਕਾ’ ਵਿੱਚੋਂ ‘ ਆਖਿਆਈਕਾ’ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਾਣ ਦਾ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਗੱਦ-ਕਾਵਿ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਅੱਠ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ ਉੱਛਵਾਸ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਚਰਿਤ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

        ਉਛਵਾਸ : ਪਹਿਲੇ ਉਛਵਾਸ ਤੋਂ ਤੀਜੇ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਬਾਣ ਭੱਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ , ਚੌਥੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਪੁਸ਼ਪਭੂਤਿ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ , ਰਾਣੀ ਯਸ਼ੋਮਤੀ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ , ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਰਾਜਵਰਧਨ , ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਰਾਜਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ , ਪੰਜਵੇਂ ਤੋਂ ਅੱਠਵੇਂ ਉਛਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਅਤਿਅੰਤ ਦੁਖ ਭਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ ਦੀ ਲਾ-ਇਲਾਜ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਅਸਹਿ ਪੀੜਾ , ਰਾਜੇ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਨੇੜੇ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਰਾਣੀ ਯਸ਼ੋਮਤੀ ਦਾ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀ ਜਲ-ਮਰਨਾ , ਹੂਣਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ , ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਰਾਜਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ , ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੰਦੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ , ਰਾਜਵਰਧਨ ਦੀ ਮੌਤ , ਰਾਜਸ਼੍ਰੀ ਵੱਲੋਂ ਆਤਮਦਾਹ ਦਾ ਯਤਨ ਆਦਿ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਰਸ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਣ ਭੱਟ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਤਿਅੰਤ ਰੋਚਕਤਾ ਭਰਿਆ ਅਧੂਰਾ ਗੱਦ-ਕਾਵਿ ਹੈ ।

        ਕਾਦੰਬਰੀ : ਬਾਣ ਦੀ ਕਾਦੰਬਰੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗੱਦ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਰਬੋਤਮ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਹ ‘ ਆਖਿਆਨ ਸਾਹਿੱਤ’ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ‘ ਕਥਾ’ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਕਵੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਕੁਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ‘ ਗੁਣਾਢਯ’ ਦੀ ‘ ਬ੍ਰਿਹਦ ਕਥਾ’ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਭਾਸ਼ਾ-ਸ਼ੈਲੀ ਇਸ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ । ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ :

                                    1. ਪੂਰਵ ਭਾਗ                          2. ਉਤਰ ਭਾਗ

ਉਤਰ ਭਾਗ ਕਵੀ ਬਾਣ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪੁਲਿਨ ਭੱਟ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ।

        ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਵਿਚਿੱਤਰ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੰਡਾਲ ਕੰਨਿਆ ਰਾਜਾ ਸ਼ੂਦਰਕ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਤੋਤਾ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਇਹ ਤੋਤਾ ਆਪਣੀ ਆਤਮ ਕਥਾ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ , ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਤਾਰਾਪੀੜ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਚੰਦਰਾਪੀੜ ਅਤੇ ਕਾਦੰਬਰੀ ਦੀ , ਪੁੰਡਰੀਕ ਅਤੇ ਮਹਾਸ਼ਵੇਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਥਾ ਅਨੋਖੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ । ਤਾਰਾਪੀੜ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ‘ ਸ਼ੁਕਨਾਸ’ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ‘ ਵੈਸ਼ੰਪਾਇਨ’ ਦੇ ਮਹਾਸ਼ਵੇਤਾ ਪ੍ਰਤਿ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਵੀ ਕਥਾ ਦਾ ਰਹੱਸ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਮਗਧ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸ਼ੂਦਰਕ ਜੋ ਤੋਤੇ ਕੋਲੋਂ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਦਾ ਹੈ , ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਾਪੀੜ , ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਮਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ , ਸ਼ਰਾਪ ਕਾਰਨ , ਚੰਦਰਾਪੀੜ ਬਣਿਆ , ਵੈਸੰਪਾਇਨ ਤੋਤਾ , ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਸ਼ੁਕਨਾਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਪੁੰਡਰੀਕ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਸ਼ਰਾਪ ਕਾਰਨ ਤੋਤਾ ਬਣਿਆ ।

        ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਦਭੁਤ ਕਥਾ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਸ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹੈ ਪਰ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ । ਬਾਣ ਨੇ ਛੋਟੇ ਸਮਾਸ , ਲੰਬੇ ਸਮਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਲੇਸ਼ ਅਲੰਕਾਰ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਮਨੋਹਰ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਵਰਣਨ ਵਿੱਚ ਬਾਣ ਨਿਪੁੰਨ ਹੈ ।

        ਬਾਣ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ-ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਅਧੂਰੀਆਂ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਗੱਦ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਕੁਝ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ਨਾਲੋਂ ਕਾਦੰਬਰੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਹੈ , ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਰਾਜ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਾਦੰਬਰੀ ਕਵੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ । ਬਾਣ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਾਦੰਬਰੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਟਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਥਾ-ਵਸਤੂ ਆਮ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕਸਰਤ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਦੰਬਰੀ ਕੀਲ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।

        ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਣ ਭੱਟ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਗੱਦਕਾਰ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਵਰਣਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਨੁਪਮ ਹੈ , ਸੁਭਾਵਿਕ ਵਰਣਨਾਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।