ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਸਰੋਤ : ਬਾਲ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ (ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ), ਭਾਗ ਦੂਜਾ ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ

ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ : ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਭਾਵ ਪਟੇਦਾਰੀ ਮੁਆਇਦੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਫਲ । ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਫਲ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ ਤੇ ਰੈਂਟ , ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਟੇਦਾਰੀ ਮੁਆਇਦੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਅਰਥਾਤ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਕਬਜ਼ੇ ਬਦਲੇ ਪਟੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਨੂੰ ਅਦਾਇਗੀਯੋਗ ਦੇਣਦਾਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੇਣਦਾਰੀ ਪਟੇਦਾਰੀ ਮੁਆਇਦੇ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਤੱਤ ਹੈ । ਪਟੇਦਾਰੀ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਦੇਣਦਾਰੀ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਭੋਂਪਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਮਰਜ਼ੀ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਹੈ । ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਮ ਜਾਂ ਖ਼ਾਸ ਵਰਤੋਂ ਵਾਸਤੇ ਮੁਫ਼ਤ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਮ ਜਾਂ ਖ਼ਾਸ ਵਰਤੋਂ ਵਾਸਤੇ ਠੇਕੇ ਤੇ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਹੜੀ-ਕਿਹੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ਤੇ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਠੇਕਾ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਠੇਕਾ ਕਿੰਨਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਠੇਕਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਠੇਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਰ ਮਸਲਿਆਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕਨੂੰਨ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਠੇਕੇ ਸੰਬੰਧੀ ਤਿੰਨ ਕਨੂੰਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਟੇਨੈਂਸੀ ਐਕਟ , 1887; ਪੰਜਾਬ ਸਿਕਿਉਰਿਟੀ ਆਫ ਲੈਂਡ ਟੈਨਿਉਰਜ਼ ਐਕਟ , 1953 ( ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਲਾਅ 1953 ) ਅਤੇ ਪੈਪਸੂ ਟੇਨੈਂਸੀ ਐਂਡ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਲੈਂਡਜ਼ ਐਕਟ , 1955 ( ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਪਸੂ ਲਾਅ 1955 ) । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੱਖ ਕਨੂੰਨ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਟੇਨੈਂਸੀ ਐਕਟ , 1887 ।

ਭੋਂਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਠੇਕੇ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਟੇਨੈਂਸੀ ਐਕਟ 1887 ਦੀ ਧਾਰਾ 4 ( 1 ) ਵਿੱਚ ਭੋਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੀ ਪਟੇਦਾਰੀ ਮੁਆਇਦੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹਨ : ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਕਾਰਤਮਕ । ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਭਾਵ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਜੋ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਸਥਾਨ ਹੇਠ ਆਉਂਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਭਾਵ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਜੋ ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ :

1.              ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਮੰਤਵ ਹੇਠ ਆਉਂਦੀ ਜ਼ਮੀਨ । ਬਾਗ਼ਬਾਨੀ ਅਤੇ ਫੁੱਲ-ਕਿਰਸਾਨੀ ਵੀ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਵਾਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਕਾਬਲੇ-ਕਾਸ਼ਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜਾਂ

2.            ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਮੰਤਵ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ , ਸਹਾਇਕ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਕੰਮਾਂ ਹੇਠ ਆਉਂਦੀ ਜ਼ਮੀਨ । ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਜੋ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਵਾਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ , ਲਾਹੇਵੰਦ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਖੂਹ , ਟਿਊਬਵੈੱਲ , ਖਾਲ , ਵਾੜੇ , ਪਿੜ ਅਤੇ ਰਾਹ ਹੇਠ ਆਉਂਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ; ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਸੰਦਾਂ , ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਬਣਾਏ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪਟੇਦਾਰਾਂ , ਨੌਕਰਾਂ , ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ , ਆਦਿ ਦੀ ਸੁੱਖ-ਸੁਵਿਧਾ ਲਈ ਬਣਾਏ ਮਕਾਨ ਆਦਿ ਹੇਠ ਆਉਂਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ।

ਜਾਂ

3.            ਚਰਾਂਦ । ਭਾਵ ਪਸੂ ਚਾਰਨ ਯੋਗ ਛੱਡੀ ਜ਼ਮੀਨ ।

ਜਾਂ

4.            ਉਪਰੋਕਤ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਹੇਠ ਆਉਂਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ।

ਠੇਕਾ ਪਟੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਕਬਜ਼ੇ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ । ਪਟੇਦਾਰ ਦੋਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਣਦਾਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ , ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਕਬਜ਼ਾ , ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਦੇਣਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤੀ ਕੋਈ ਵੀ ਅਦਾਇਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ । ਠੇਕੇ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਦਿੱਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਪਟੇਦਾਰੀ ਕਨੂੰਨ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ । ਸੋ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਅਤੇ ਠੇਕੇ ਵਜੋਂ ਦੇਣਦਾਰੀ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਚਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ : ਨਕਦੀ , ਜਿਨਸ , ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਰਲਿਆ-ਮਿਲਿਆ ।

1. ਨਕਦੀ : ਭਾਵ ਪੈਸੇ , ਡਰਾਫਟ , ਚੈੱਕ , ਆਦਿ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ । ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ’ ਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵੰਡਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿਰਚਾਂ , ਕਪਾਹ , ਗੰਨਾ , ਚਾਰਾ , ਸਬਜ਼ੀ ਆਦਿ । ਇਹ ਉੱਕਾ-ਪੁੱਕਾ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

2.            ਜਿਨਸ : ਭਾਵ ਪੈਦਾਵਾਰ , ਫ਼ਸਲ , ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ । ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ’ ਤੇ ਠੇਕਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਫ਼ਸਲ ’ ਚੋਂ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਉੱਕਾ-ਪੁੱਕਾ ਜਾਂ ਉਪਜਾਈ ਫ਼ਸਲ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਠੇਕਾ ਜਿਨਸ ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਭਾਰ ਹੈ । ਸੋ ਜਿਨਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਠੇਕਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਪਟੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ ਤੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਿਨਸ ਮਿਲ ਸਕੇ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਟੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ , ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਕਢਾਈ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਦੀ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਤੱਕ ਅਨਾਜ ਉੱਤੇ ਕੇਵਲ ਪਟੇਦਾਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਲੈਂਲਲਾਰਡ ਬਟਵਾਰੇ ਸਮੇਂ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਟਵਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਨਸ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਨੋਂ ਧਿਰਾਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

3.            ਸੇਵਾਵਾਂ : ਜ਼ਿਮੀਦਾਰੀ ਦੇ ਧੰਦੇ ਵਿੱਚ ਭੋਂਪਤੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲੈਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੁਹਾਰ , ਤਰਖਾਣ , ਘੁਮਿਆਰ , ਨਾਈ , ਮੋਚੀ , ਝਿਊਰ , ਆਦਿ । ਜੇ ਭੋਂਪਤੀ ਇਹਨਾਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸੇਵਾਵਾਂ ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੈਂਡਲਾਰਡ-ਪਟੇਦਾਰ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਦਲੇ ਨਕਦ ਅਦਾਇਗੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

4.            ਰਲਿਆ-ਮਿਲਿਆ : ਭਾਵ ਉਪਰੋਕਤ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਠੇਕਿਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ । ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿੱਚ ਪਟੇਦਾਰ ਮੁਆਇਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪੈਸੇ , ਜਿਨਸ , ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਠੇਕੇ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਣਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਲਾਅ 1953 ਅਤੇ ਪੈਪਸੂ ਲਾਅ 1955 ਨੇ ਠੇਕੇ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਕਨੂੰਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਠੇਕੇ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਦ ਹੈ ਫ਼ਸਲ ਜਾਂ ਜਿਨਸ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਦਾ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ । ਸੋ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਪੈਦਾਵਾਰ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਠੇਕਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ।

ਠੇਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨਾ ਮਾਲ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਪਟੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਅਦਾਇਗੀ ਵੀ ਠੇਕੇ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਮੰਨੀ ਜਾਏਗੀ ।

ਇਹ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਪਟੇਦਾਰ ਆਪਣੀ ਦੇਣਦਾਰੀ ਤੋਂ ਸੁਰਖ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਲਈ ਕੁਝ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਠੇਕਾ ਮਾਲ ਅਫ਼ਸਰ ਕੋਲ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ :

1.              ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਵੱਲੋਂ ਠੇਕਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ,                                 ਜਾਂ

2.            ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਵੱਲੋਂ ਠੇਕੇ ਦੀ ਰਸੀਦ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ , ਜਾਂ

3.            ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਣਾ ਕਿ ਠੇਕਾ ਲੈਣ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਕੌਣ ਹੈ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਟੇਦਾਰ ਠੇਕਾ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਮਾਲ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮਾਲ ਅਫ਼ਸਰ ਹਾਲਤਾਂ ਦੀ ਉਚਿਤਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਠੇਕਾ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਠੇਕਾ ਪਟੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਨੂੰ ਠੇਕੇ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਏਗਾ । ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕੇਵਲ ਨਕਦੀ ਠੇਕੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ।