ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਪਹਿਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ

ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ : ਇਹ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਸ. ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ ਔਲਖ, ਪਿੰਡ ਚਾਹੜ (ਸਿਆਲਕੋਟ) ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਇਕ ਜੱਟ ਸੀ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਸੰਨ 1843 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪਰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ, ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਾਚੇ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਖਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਮੁਆਇਨੇ ਸਮੇਂ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਉੱਪਰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਵਜ਼ੀਰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ਼ੱਦਾਰ ਸਮਝ ਕੇ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ।

ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਕੰਵਰ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਵਿਰੁੱਧ ਫ਼ੌਜ ਭੇਜਣ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਵਚਨ ਲਿਆ ਕਿ ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ। ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਬਣਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਇੰਨੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਪੰਡਿਤ ਜੱਲਾ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਬਹੁਤ ਹੰਕਾਰ ਭਰਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਕੰਵਰ ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਸੀ। ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੁਹਿਤਬਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਜੱਲਾ ਦੇ ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਕਰਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ 21 ਦਸੰਬਰ, 1844 ਨੂੰ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਜੱਲਾ ਨੇ ਜੰਮੂ ਭੱਜ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਬਣਨ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਠੇ ਬਣਵਾ ਕੇ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਨੇ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ  ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਜਾ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਅਧੀਨ ਫ਼ੌਜ ਭੇਜੀ। ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਅੱਗੇ ਸਮਰਪਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਹੌਰ ਆਉਣ ਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ 4 ਮਈ, 1845 ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵਜ਼ਾਰਤ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਤਖਤ ਦੇ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾਇਆ। ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਸੱਦਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਿਆ । ਇਸ ਤੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਈਰਖਾ ਹੋਈ। ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਇਸ ਬੇਰੁਖੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਬੁਧੂ ਕਾ ਆਵਾ ਵਿਖੇ ਜਨਰਲ ਅਵੀਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਠਹਿਰਿਆ ਜਿਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੋਰਚਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਪੰਚਾਂ ਨੇ ਕੰਵਰ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੇ ਨੱਕ ਅਤੇ ਕੰਨ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਟਕ ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ ਅਤੇ ਫ਼ਤਹਿ ਖਾਨ ਟਿਵਾਣਾ ਰਾਹੀਂ ਕੰਵਰ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀ ਪਰ ਕੰਵਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਮਜਬੂਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਝਾਂਸਾ ਦੇ ਕੇ ਕਾਲੇ ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕੰਵਰ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਤੋਪਾਂ ਚਲਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਵਾਈ। ਇਸ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜਾਂ ਭੜਕ ਉਠੀਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ। ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਹੁਕਮ ਭੇਜਿਆ। ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਲਚ ਆਦਿ ਦੇ ਕੇ ਕਈ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਭ ਯਤਨ ਵਿਅਰਥ ਗਏ। ਅਖ਼ੀਰ 21 ਸਤੰਬਰ, 1845 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਹਾਥੀ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਹਾਥੀ ਤੇ ਨਾਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਫ਼ੌਜ ਅਗੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਗਿਆ ਪਰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੀ ਸਮਾਧ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਮਸਤੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।