ਦਮੋਦਰ ਸਰੋਤ : ਬਾਲ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ (ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ), ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ

ਦਮੋਦਰ: ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਮਬੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਵੀ ਦਮੋਦਰ ਹੈ। ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸ੍ਰੋਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਲਿਖੇ ਹੀਰ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਾਤ ਦਾ ਗੁਲਾਟੀ ਸੀ-

          ਨਾਉਂ ਦਮੋਦਰ ਜਾਤ ਗੁਲਾਟੀ, ਆਇਆ ਸਿਕ ਸਿਆਲੀ।

     ਉਹ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਆ ਤਾਂ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਠੋਹਾਰ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਖੱਟਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੁਨਾਸਬ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ।

     ਸਰ ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿੱਤੇ ਵੱਜੋਂ ਪਟਵਾਰੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਹਟਵਾਣੀਆਂ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਦਮੋਦਰ ਖ਼ੁਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

ਚੂਚਕ ਬਹੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਦਿਲਗੀਰੀ ਲਾਹੀ।

          ਆਖ ਦਮੋਦਰ ਹੋਇਆ ਦਿਲਾਸਾ, ਹੱਟੀ ਉਥੇ ਪਾਈ।

     ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਹੀਰ ਤੇ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੀ ਹੋਵੇ :

ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਕਿੱਸਾ ਕੀਤਾ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਗੁਣੀ ਨਾ ਕੋਈ।

          ਅਸਾਂ ਮੂੰਹੋਂ ਅਲਾਇਆ ਓਹੀ, ਜੋ ਕੁਝ ਨਜ਼ਰ ਪਇਓਈ।

     ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਝੰਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਇਹ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਪਰ ਸੀ ਇਹ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ। ਇਹ ਵੀ ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ‘ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ` ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਕਲਾ ਜੁਗਤ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੇ ਕਥਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਝੰਗ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ-

ਕਿਤ ਨੂੰ ਆਖਾਂ ਸਦਾਈਂ, ਕੋਈ ਅਕਬਰ ਮੈਥੋਂ ਧਾਇਆ।

    ਜਾਂ

          ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਜੋ ਅਕਬਰ ਸੰਦੀ, ਦਿਨ ਦਿਨ ਦੂਣ ਸਵਾਏ।

     ਦਮੋਦਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਲਗਪਗ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲਿਖਿਆ। ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦਮੋਦਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਹੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕੁਝ ਇਵੇਂ ਵਾਪਰੀ :

     ਰਾਜੇ ਅਕਬਰ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਝੰਗ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਚੂਚਕ ਦੇ ਘਰ ਚਾਰ ਪੁੱਤ ਹੋਏ-ਖ਼ਾਨ, ਸੁਲਤਾਨ, ਪਠਾਣ ਤੇ ਬਹਾਦਰ। ਫਿਰ ਧੀ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਨਾਂ ਉਸ ਦਾ ਰੱਖਿਆ, ਹੀਰ। ਸਰਫ਼ੇ ਦੀ ਔਲਾਦ। ਚੂਚਕ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲਾਡਾਂ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ। ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਖੇੜਿਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਹੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਤੀਆਂ ਖੇਡਦੀ, ਬੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪੀਂਘਾਂ ਝੂਟਦੀ ਤੇ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਬੇੜੀ ਚਲਾਉਂਦੀ।

     ਇੱਕ ਦਿਨ ਨੂਰੇ ਚੰਧੜ ਦੀ ਬੇੜੀ ਨੂੰ ਲੁੱਡਣ ਮਲਾਹ ਨੇ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਹੀਰ ਨੇ ਉਹ ਬੇੜੀ ਆਪਣੇ ਪੱਤਣ `ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਈ। ਇਸੇ ਗੱਲੋਂ ਨੂਰੇ ਨਾਲ ਝੜੱਪ ਹੋ ਗਈ। ਹੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਚੰਧੜ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ।

     ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਮੌਜ਼ਮ ਚੌਧਰੀ ਦੇ ਘਰ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਧੀਦੋ ਰਾਂਝਾ ਜੰਮਿਆ ਸੀ। ਚੌਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੀ ਉਹ। ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਂ ਦਾ ਸਾਇਆ ਸਿਰ ਤੋਂ ਉੱਠ ਗਿਆ। ਮੌਜ਼ਮ ਨੇ ਯਾਕੂਬ ਵੜਾਇਚ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਵਿਆਹ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੌਜ਼ਮ ਵੀ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਿਆ। ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਖੋਟ ਸੀ। ਉਹ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦਾ ਫਸਤਾ ਵੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਧੀਦੋ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਖੁੜਕ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸੀਤੇ ਠਹਿਰਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਝਿਉਰੀ ਦੀ ਧੀ ਉਸ ਉਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗੀ :

ਹਿੱਕ ਸੁਣੇਂਦੀ, ਲਖ ਸੁਣੇਸੀ, ਜੇ ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਪੱਲੂ ਲਾਹਿਆ।

ਮੈਂ ਤਾਂ ਮੁੱਲ ਬਗੈਰ ਵਿਕਾਣੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੂਕ ਸੁਣਾਇਆ।

ਜਿਉਂ ਜਾਣੇ ਤਿਉਂ ਦੇਹਿ ਆਸਾਨੂੰ, ਬਖਤੇ ਮੈਂ ਹੱਥ ਆਇਆ।

          ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪੇ ਵੈਂਦੀ ਆਹੂ, ਸ਼ਰਮ ਅਸਾਂ ਸਭ ਲਾਹਿਆ।

     ਤੇ ਜਦ ਮਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਧੀਦੋ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਦਿਲ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗਈ :

ਨਾਹੀਂ ਕੁੜੀ ਆਹੀ ਸੱਚੀ, ਕੇ ਇਸ ਆਖ ਸੁਣਾਈ।

ਨਾਹੀਂ ਮਾਊ ਪੀਊ ਜਾਇਆ, ਕਿਸ ਜ਼ਬਾਨ ਸਲਾਹੀਂ।

ਵੇਖ ਵਿਕਾਣੀ ਝੀਵਰਆਣੀ, ਕਦਮ ਉਠੀਉਸੁ ਨਾਹੀਂ।

          ਹੈ ਜੇ ਚੁਖ ਵਡੇਰਾ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਆਪ ਨਿਕਾਹ ਬਨ੍ਹਾਈਂ।

     ਮਾਂ-ਧੀ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਦੇਖ ਕੇ ਧੀਦੋ ਅਛੋਪਲੇ ਹੀ ਮਸੀਤ ਵਿੱਚੋਂ ਖਿਸਕ ਗਿਆ।

     ਫਿਰ ਝਨਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਭੇਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੁੱਡਣ ਨੇ ਬੇੜੀ ਵਿੱਚ ਡੱਠੇ ਰਾਂਗਲੇ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਇਆ। ਜਦ ਹੀਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਪਏ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਉੱਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ। ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਾਈ। ਧੀਦੋ ਨੇ ਮੱਝਾਂ ਚਾਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਂਭ ਲਿਆ। ਚੁਫੇਰੇ ਹੀਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਚਰਚਾ ਛਿੜ ਗਿਆ। ਸਿਆਲਾਂ ਨੇ ਹੀਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰੰਗਪੁਰ ਖੇੜਿਆ ਦੇ ਪੁੱਤ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਂਝਾ ਲਾਗੀ ਬਣ ਕੇ ਡੋਲੀ ਨਾਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਖੇੜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਪੈ ਗਿਆ। ਉੱਥੋਂ ਦੌੜ ਕੇ ਉਹ ਇੱਕ ਤਕੀਏ ਬੈਠ ਕੇ ਦਿਨ ਕਟੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।

     ਹੀਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਨਨਾਣ ਸਹਿਤੀ ਦਾ ਰਾਜ ਸਾਂਝਾ ਸੀ। ਹੀਰ ਨੇ ਝੂਠੀ-ਮੂਠੀ ਦਾ ਸੱਪ ਲੜਾ ਲਿਆ। ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਂਝਾ ਜੋਗੀ ਬਣ ਕੇ ਰੰਗਪੁਰ ਆ ਗਿਆ। ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਕੰਧ ਪਾੜ ਕੇ ਉਹ ਹੀਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਵਾਹਰ ਤੇ ਨਾਹੜਾਂ ਦੀ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਪਨਾਹ। ਮੁਆਮਲਾ ਕੋਟ ਕਬੂਲੇ ਦੇ ਕਾਜ਼ੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਾ ਤੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਹੀਰ ਨੂੰ ਖੇੜਿਆਂ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰੱਬ ਦਾ ਭਾਣਾ ਇਹ ਵਰਤਿਆ ਕਿ ਕੋਟ ਕਬੂਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਇਸ ਕਹਿਰ ਦੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮੱਕੇ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ।

     ਦਮੋਦਰ ਦੀ ਹੀਰ ਇੱਕ ਸੁਖਾਂਤ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੁਖਾਂਤ ਵਿੱਚ ਮੁੱਕਦੀ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ।

     ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਪਰ ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਰੰਗਤ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਬੜੀ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੈ। ਉਪਮਾਵਾਂ, ਰੂਪਕ ਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਆਮ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ :

ਸਿਕ ਸਿਆਲੀਂ ਹੀਰੇ, ਕੀਕਣ ਜੀਕਣ ਕੱਚਾ ਪਾਰਾ।

          ਤੜਫੇ ਸਹੀ ਨਿਹਾਇਤ ਮੱਛੀ, ਗਲਦਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚਾਰਾ।

ਵਿੱਚ ਮਸੀਤੇ ਚੰਨ ਫਥਿਓਈ, ਮੈਂ ਵਰ ਨੀਹੇਂ ਦੇਂਦੀ।

          ਬੱਗਾ ਸ਼ੀਂਹ ਫਿਰੇ ਵਿੱਚ ਝੱਲਾਂ, ਪੌਂਦੀ ਧ੍ਰੋਹੀ ਜੈਂਦੀ।

     ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਬੇਲਿਆਂ, ਚਰਾਂਦਾਂ, ਫ਼ਸਲਾਂ, ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਨਿਤ ਜੀਵਨ, ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਤੇ ਰਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਂਗਲੀਆਂ ਝਾਕੀਆਂ ਹਨ। ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਲਈ ਵੀ ਦਮੋਦਰ ਨੇ ਕਈ ਤੱਤ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ :

ਹੀਰ ਤੇਰੇ ਘਰ ਵੱਡੀ ਹੋਈ, ਕੀਚੇ ਸਾਕ ਕਿਦਾਈਂ।

          ਆਖਰ ਮਾਲ ਪਰਾਇਆ ਏਹੋ, ਰੱਖਿਆ ਬਣਦੀ ਨਾਹੀਂ।

     ਦਮੋਦਰ ਨੇ ‘ਹੀਰ` ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਲਿਖ ਕੇ ਬਿਆਨੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਉਸ ਦੇ ਉਤਰਵਰਤੀ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਗਈ।

ਦਮੋਦਰ ਸਰੋਤ : ਗੁਰੁਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਾਰ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।

ਦਮੋਦਰ. ਦੇਖੋ, ਦਾਮੋਦਰ ੨. “ਸੰਤ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਦਇਆਲ ਦਮੋਦਰ.” (ਧਨਾ ਮ: ੫)

ਦਮੋਦਰ ਸਰੋਤ : ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (ਸ਼੍ਰੀਮਹਿਤ ਪੰਡਿਤ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕ੍ਰਿਤ), ਡਾ. ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਤ ਕੇਂਦਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

ਦਮੋਦਰ ਵੇਖੋ ਦਾਮੋਦਰ।

ਦਮੋਦਰ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਦੂਜੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ

ਦਮੋਦਰ : ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਿੱਸਾਕਾਰ ਜਿਸ ਨੇ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਲਿਖਿਆ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਝੰਗ ਸਿਆਲ ਵਿਚ ਹੀਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਚੂਚਕ ਪਾਸ ਆ ਕੇ ਹੱਟੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਦਮੋਦਰ ਪਿੰਡ ਵਲਹਾਰਾ (ਤਹਿਸੀਲ ਚਨਿਉਟ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਝੰਗ) ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਸੀ । ਸਰ ਰਿਚਰਡ ਟੈਂਪਲ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਹੱਟੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਟਵਾਰੀ ਵੀ ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ :-

        ਨਾਉਂ ਦਮੋਦਰ ਜਾਤ ਗੁਲਾਟੀ, ਆਇਆ ਸਿਕ ਸਿਆਲੀ ।

        ...............................................................

        ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਮਸਲਤ ਕੀਤੀ, ਬਹਿਕੇ ਇਥਾਈ ਜਾਨੀ।

        ...............................................................

        ਆਖ ਦਮੋਦਰ ਹੋਯਾ ਦਿਲਾਸਾ, ਹੱਟੀ ਇਥੇ ਬਣਾਈ ।

ਇਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਦਾ ਕਾਲ ਪੰਦਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਤਵਾਰੀਖ ਝੰਗ ਸਿਆਲ ’ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀਰ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ 1452 ਈ. ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਬਹਿਲੋਲ ਲੋਧੀ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀਰ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ 1443 ਈ. (ਸੰਮਤ 1500 ) ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਮੋਦਰ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਮੇਲ 1472 ਈ. (ਸੰਮਤ 1529 ) ਵਿਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜੋ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਝੰਗ ਸਿਆਲ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ ਅਨੁਸਾਰ ਚੂਚਕ ਦੀ ਮੌਤ 1462 ਈ. ਵਿਚ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਦਮੋਦਰ ਦੀ ਗੱਲ ‘ਆਖ ਦਮੋਦਰ ਅੱਖੀਂ ਡਿਠਾ’ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਕਾਲ ਪੰਦਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਦਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਇਸ ਨੂੰ  ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿੱਸਾ ਰਚਣ ਦਾ ਕਾਲ ਅਕਬਰ ਦੇ ਕਾਲ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਹੈ, ‘ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਜੋ ਅਕਬਰ ਸੰਦੀ ਦਿਨ ਦਿਨ ਵਧੇ ਸਵਾਈ।’ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਵੀ ਨੇ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਖੇਡ ਨੂੰ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਣਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜ਼ਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਦਮੋਦਰ ਦਾ ਕਾਲ ਪੰਦਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।

ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਝੰਗ, ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਦ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਘਲਣੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੁੱਲਾਂ ਪਾਸੋਂ ਲਿਖਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਚਿੱਠੀ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਮੁੱਲਾਂ ਜਾਂ ਕਾਜ਼ੀ ਪਾਸੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਲੰਡੇ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਦਮੋਦਰ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੱਟੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਫ਼ਿਰ ਪਟਵਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਲੰਡੇ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਜਾਣਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਦਮੋਦਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਰਗੇ ਹੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਤੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਧੂ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਦਾ ਸੀ  । ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਧੂ ਸੰਤ ਅਕਸਰ ਰਮਤੇ ਫ਼ਕੀਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਰਲੇ ਮਿਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

ਇਸ ਨੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਵਸਥਾ, ਸਾਧੂ  ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਾਮਾਤਾਂ, ਔਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਬੰਧਨ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅਣਖ-ਪਾਲ ਲੜਾਈਆਂ, ਮਜ਼੍ਹਬ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠ ਕੁਕਰਮ ਤੇ ਕੁਧਰਮ, ਰਾਜਸੀ ਉਤਾਰ ਚੜ੍ਹਾਅ ਆਦਿ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸਰਲ ਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਦਮੋਦਰ ਦੀ ਹੀਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਝੰਗ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਝਾਂਗੀ, ਲਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦਾ ਰੰਗ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਅਲੰਕਾਰ ਤੇ ਰਸਾਂ ਦਾ ਸੁਚੱਜਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਾਰਸ ਵਿਚ ਜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਦਮੋਦਰ ਵਿਚ ਸੰਖੇਪ, ਸੰਕੋਚ ਤੇ ਸੰਜਮ ਹੈ। ਦਮੋਦਰ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੀ ਗਈ ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਹਿਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਹੈ। ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ, ਰੂਪਕ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ, ਉਪਮਾ ਤੇ ਅਤਿਕਥਨੀ ਆਦਿ ਦਾ ਸੁਚੱਜਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਚਨਾ, ਚਾਲੀ ਮਾਤਰਾ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ  ਰਚੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ 20-20 ਮਾਤਰਾ  ਦੇ ਦੋ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਹਨ। ਹਰ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਚਾਰ ਅੱਖਰ ਗੁਰੂ ਲਘੂ, ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਕੇ ਰਹਾਉ ਨਾਲ ਲੰਮਿਆ ਕੇ ਗਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।