ਤਪ ਸਰੋਤ : ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (ਸ਼੍ਰੀਮਹਿਤ ਪੰਡਿਤ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਕ੍ਰਿਤ), ਡਾ. ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਤ ਕੇਂਦਰ, ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

ਤਪ (ਸੰ.। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ) ੧. ਗਰਮੀ, ਤਾਉ।

੨. ਸਰੀਰਕ ਯਾ ਮਾਨਸਕ ਦੁਖ ਸਹਿਣ ਦੀ ਕ੍ਰਿਯਾ, ਆਪਾ ਨਿਵਾਰਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ, ਰਿਆਜ਼ਤ। ਯਥਾ-‘ਤੀਰਥੁ ਤਪੁ ਦਇਆ ਦਤੁ ਦਾਨੁ ’।

ਦੇਖੋ, ‘ਤਪਤਾਉ, ਤਪਿ ਤਪਿ, ਤਪ ਤਾਲੁ ’

ਤਪ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼–ਜਿਲਦ ਬਾਰਵੀਂ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ

ਤਪ : ਤਪ ਜਾਂ ਤਪਸ਼ ਦਾ ਮੂਲ ਅਰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸਦਾ ਹੋਰ ਅਰਥ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਉਠਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਰੀਰਕ ਦੁਖ ਨੂੰ ਤਪ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲਗਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਤਪੱਸਿਆ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਤਪੱਸਵੀ ਲਈ ਤਪੀਸਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ‘ਤਪ ਮਹਿ ਤਪੀਸਰ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਮਹਿ ਭੋਗੀ’। ਤਪ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ‘ਤੀਰਥ ਦਾਨ ਦਯਾ ਤਪ ਸੰਜਮ’, ‘ਜਪ ਤਪ ਸੰਜਮ ਧਰਮ ਨਾ ਕਮਾਇਆ’ ਆਦਿ।

ਕੁਝ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨ ਤਪੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਰਿਆਈ ਜਾਂ ਵੈਦਿਕ ਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਆਦੀ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਗ਼ੈਰ ਆਰਿਆਈ ਅਤੇ ਅਵੈਦਿਕ ਤੱਤ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵੈਦਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸ਼ੂਦਰ ਵਰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਕ ਦਿਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸ਼ੰਬੂਕ ਜਿਹੇ ਤਪੱਸਵੀ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੰਡ ਵੀ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਜੇ ਤਪ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸ਼ੂਦਰ ਨੂੰ ਤੱਤ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਹਾਲਤ ਅਸੰਭਵ ਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਤਪ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਾਰ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਮਗਰਲੇ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿਚ ਤਪ ਜਾਂ ਤਪਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਤਪ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤੰਤ੍ਰਿਕ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਸੰਨਿਆਸੀ ਹੀ ਤਪੱਸਿਆ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।  ਇਹ ਸੰਨਿਆਸੀ ਬ੍ਰਹਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਲਈ ਸਵੈ-ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਨੂੰ ਆਵਾਗਵਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ, ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਕੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਲਗ ਪਏ। ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਪੁੱਤਰ ਕਲਤਰ, ਧੰਨ  ਸੰਪਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ, ਮਨਚਾਹਿਆ ਵਰ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛਕ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਲੀਨ ਵਿਅਕਤੀ, ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ, ਸਾਧਾਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੁਖ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸਾਧਾਰਣ ਤਪੱਸਵੀ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਸੌਂ ਕੇ, ਦਰਖ਼ਤ ਦੀ ਛਿੱਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ, ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਖਾ ਕੇ, ਜਟਾਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ, ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਰ ਕੇ, ਨਹੁੰ ਵਧਾ ਕੇ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਤੇਜ ਤਪੱਸਵੀ ਕਰੜੀ ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਬੈਠਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਗਰਮੀ ਸਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਾਰਸ਼ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਬੈਠਦੇ ਹਨ, ਤਿੰਨ ਵੇਲੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸੁੱਖਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਤਪੱਸਿਆ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਤਪੱਸਵੀ ਇਕ ਪੈਰ ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮੋਨ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਚਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਦੂਜੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਤਪੱਸਵੀ ਅਤੇ ਹੱਠੀ ਜੋਗੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਚਾਰੇ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ, ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨਾਂ ਉਤੇ, ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਤਪੱਸਵੀ ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਧਾਰਣ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਕਈ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਥਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਲਗਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਥਾਂ ਹੈ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੁਖ ਦੇਣ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਸਰਦੀ ਸਹਿਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਮਰਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਗੁਲਾਮੀ, ਅਤਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠਣ ਅਤੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ੋਪੈਨਹਾਊਅਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਪੂਰਵੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦ ਅਤੇ ਦੁਖਵਾਦ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਤਪ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਜੋ ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ  ਉਹ ਚਿੰਤਾ ਹੈ। ਚਾਤੁਰਵੰਸ਼ੀ ਦੇ ਤਪ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੁਆਰਾ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨਾ, ਖੱਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ, ਵੈਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਦੁਆਰਾ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਤਪ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤਪ ਹੈ। ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਤਪ ਅਤੇ ਸੰਨਿਆਸ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪੱਖ ਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਸਰੂਪ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਅਰਥਾਤ ਸਾਤਵਿਕ, ਰਾਜਸੀ ਅਤੇ ਤਾਮਸੀ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਤਵਿਕ ਤਪ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਪ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ, ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਤਪ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਜੀਵ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਅਤੇ ਸਰਲ ਰਸਤਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।